Napiszmy oboje o tym samym #3 (F.S. Fitzgerald, „Czuła jest noc”)

Przypomnijmy: dwie różne książki o tym samym wspólnym losie, jedna napisana przez żonę, druga przez męża. O książce żony – Zatańcz ze mną ostatni walc Zeldy Fitzgerald – pisałam ostatnio, że jest mało plotkarska i nie robi czytelnikowi krzywdy. I jeszcze, że nie budzi zaufania.

Czuła jest noc Francisa Scotta Fitzgeralda (czyli książka męża) budzi natomiast zaufanie wręcz bezbrzeżne. Poziom wiary w to, że jest dokładnie tak, jak powiedział narrator lub pomyślał główny bohater, to byłoby kolejne kryterium, w świetle którego mogłabym od razu przyznać, że Scott to większy geniusz, niż Zelda.

W tej powieściowej mutacji losów Scotta i Zeldy on (Dick Diver) jest niezwykle uzdolnionym psychiatrą, ona zaś (Nicole Warren, później Diver) – schizofreniczką z bardzo zamożnej rodziny, która zakochuje się w swoim terapeucie. Poznajemy ich, gdy są już małżeństwem, potem ma miejsce retrospekcja na czas, kiedy się pierwszy raz spotkali, po czym znów spotykamy ich jako małżeństwo i widzimy, jak sprawa rozwija się dalej.

Klimat wokół pary protagonistów jest tu zgoła inny, niż w dość beztroskim Zatańcz... . Ponieważ narrator budzi takie zaufanie, czytelnik całkowicie poddaje się jego wizji, w świetle której Nicole to żałosna wariatka – można z miejsca zapomnieć o refleksyjnej, twórczej osóbce z Zatańcz..., czy też o przynajmniej niejednoznacznym obrazie Zeldy, jaki wyłania się z informacji biograficznych.

Główny bohater męski – mąż Nicole, Dick – jest z kolei odmalowany jako postać absolutnie czarująca. Jest śliczny jak z obrazka, budzi sympatię otoczenia (w tym uwielbienie kobiet), ma niesamowite zdolności społeczne, wspaniały charakter, no i świetny z niego lekarz. W Zatańcz... też został w zasadzie opisany jako osobnik atrakcyjny i miły w obejściu, ale, rany, nie aż tak.

Napisałam wcześniej, że przewagę geniuszu pisarskiego zawartego w Czuła jest noc w kontraście do Zatańcz ze mną ostatni walc upatruję w tym, że Fitzgerald lepiej plotkuje i robi większą krzywdę czytelnikowi. Tak, jeśli chodzi o plotki, to podczas gdy Zatańcz ze mną ostatni walc czyta się jak ciepłe, lajtowe, amatorskie wynurzenia przyjaciółki, Czuła jest noc przez cały czas gra na najniższych instynktach czytelnika niczym umiejętnie zredagowana rubryka z sensacjami w tabloidzie. Na początku wchodzi pewna mroczna tajemnica, później – budzące plotkarską ciekawość doniesienia ze szpitala psychiatrycznego, a w tle przewijają się cały czas wątki romansowe. Przez te pikantne kawałki książkę Francisa Scotta czyta się dużo bardziej potoczyście, niż książkę Zeldy – innych powodów, niż plotkarstwo, nie dostrzegłam, bo akcja nie pędzi na łeb, na szyję, zabrakło mi też w tej książce motywów, które by mnie zadziwiły czy zachwyciły i przez to pchały lekturę do przodu.

Co do krzywdy doznanej przez czytelnika, to oczywiście, jest to kwestia indywidualna. Nie wiem, czy osoby, które np. identyfikowały się z bohaterem męskim albo ogólnie są mniej imersyjne, też odbierają tę książkę jako ciężką lekturę, budzącą „litość i trwogę”. U mnie – tak jak ostatnio w wypadku Biesów Dostojewskiego – znów rozbiło się o bohaterkę żeńską, i to – po raz drugi – o bohaterkę szaloną. Czytając o chorobie Nicole, czułam miejscami, jakbym sama miała zaraz dostać od tej lektury na głowę – wrażenie tym silniejsze z uwagi na moją wcześniejszą sympatię do rzeczywistej postaci Zeldy.

W dodatku choroba nie była jedynym nieszczęściem tej bohaterki, bo w różnych miejscach powieści była dodatkowo bohaterką lekceważoną i pogardzaną (w konsekwencji choroby), wystawioną na małżeńską nielojalność, przestawianą jak pionek przez bardziej samosterownych bliskich, postrzeganą w niektórych momentach wyłącznie przez pryzmat posiadanych pieniędzy; bohaterką, której ukochana osoba jest w stanie po prostu nie przebaczyć przewin i którą wydaje się ciągle ważyć na szali – czy jeszcze się „nada”, czy też już można sobie odpuścić, mieć w nosie to, że coś tam jej się przysięgało i udać się na stały „leave of abstinence”?

Dość okropny to obraz. A tymczasem oficjalna interpretacja powieści Fitzgeralda stanowi, że miała ona być obroną małżeństwa Scotta i Zeldy (mówią o tym m.in. wstępy do obu książek w przytoczonych przeze mnie wydaniach). Jakoś nie potrafię tego kupić, no chyba, że chodziło o to, że autor chciał sam siebie nastraszyć i przez to negatywnie zmotywować. Nie potrafię też znaleźć w sobie sympatii ani zrozumienia wobec postaci Dicka. Ale to może być subiektywne. Zresztą sprawdźcie sami. Może takie książki należy nie tylko pisać, ale i interpretować z dwóch punktów widzenia.

Co do postaci Nicole – bałam się i współczułam jej zarazem. W przeciwieństwie do Marii Timofiejewny z Biesów, nie przyszło mi już jednak do głowy, by starać się ją wybielać i wmawiać sobie, że skoro jest taka fajna, to na pewno była normalna, tylko ją obgadali. Skoro to, że u rzeczywistej Zeldy zdiagnozowano schizofrenię, jest faktem biograficznym, to przecież nie będę się kłócić. Zresztą nie miałam na to nawet ochoty.

A tymczasem, proszę, zrobili to za mnie inni. Według niejakiej Therese Anne Fowler, autorki książki Z: A Novel of Zelda Fitzgerald, Zelda prawdopodobnie została źle zdiagnozowana, cierpiała nie na schizofrenię, a co najwyżej na depresję albo w ogóle rozstrój psychiczny zawiniony przez swojego okropnego męża, którego zresztą, według tej narracji, przewyższała talentem, powodując tym jego zawiść.¹ Jakoś wcale nie czuję ulgi na tę myśl. Może to trochę miło, jeśli jednak nie była szalona. Ale rehabilitacja Zeldy kosztem, z kolei, stłamszenia i umniejszenia Scotta? Nie, jakoś „nie o to chodziło w ogóle,/ Nie, zupełnie o co innego”.

I taki to chyba koniec mojej fascynacji Zeldą i Scottem. Trochę smutno po tej podwójnej lekturze – bliższe zapoznanie się z pierwowzorem uroczych postaci z filmu Allena okazało się prowadzić do historii naznaczonej szaleństwem, autodestrukcją i wzajemnym chłodem. Obejrzałam drugi raz O północy w Paryżu i nie potrafiłam się już nawet za bardzo cieszyć tym wątkiem. No cóż, śpijcie słodko, Pani i Panie Fitzgerald. Jeszcze jeden moment, kiedy tak bardzo cieszę się ze swojej przynależności denominacyjnej – podobno (to wiedza potoczna zaczerpnięta od osoby z branży) za wszystkich ludzi, żywych i zmarłych, ktoś tam z ekipy się modli. Zatem nie zostaną bez opieki, nawet jeśli ja zapomnę o tej, przywiędłej po tych dwóch latach, fascynacji. To dobrze, bo o fazach na fikcyjnych bohaterów można sobie zapominać do woli, ale o prawdziwych ludziach jakoś tak głupio. Ale może ja sama jednak też nie zapomnę.

Fitzgerald, Francis Scott. 1994 [1934]. Tender is the night. Hertfordshire: Wordsworth Classics.

1„Zelda Fitzgerald nie chorowała na schizofrenię?”. 2013. Booklips. (http://booklips.pl/newsy/zelda-fitzgerald-nie-chorowala-na-schizofrenie/) (data pobrania: 14 marca 2016)