Orka na Księżycu

Choć na Ziemi sezon na prace polowe w pełni, ten wpis nie będzie, wbrew pozorom, traktował o rolniczej kolonizacji naszego naturalnego satelity. Tytuł notki wziął się z pewnego mojego, dość niskiego zresztą, skojarzenia z zakończeniem powieści Sheri S. Tepper pt. Trawa. Zanim jednak przejdę do zakończenia i moich z nim dziwnych skojarzeń, parę słów o samej książce.

O Trawie pisałam już pokrótce na forum Drugiego Obiegu Fantastyki. Generalnie bardzo ją polecam: jest to spójna, trzymająca w napięciu historia o kontakcie z cywilizacją pozaziemską. Temat ten jest tu rozegrany naprawdę inteligentnie, a sama obca cywilizacja i planeta, którą zamieszkuje, stanowią miłą pożywkę dla wyobraźni czytelnika. Na tym, dość atrakcyjnym, tle pojawia się zestaw ciekawie zarysowanych postaci, których interakcje są opisane ze sporą dozą psychologicznej wnikliwości. Krótko mówiąc – książka raczej nie rozczarowuje w warstwie science i ogólnie intelektualnej, natomiast w warstwie fiction jest z jednej strony ekscytująco „plotkarska”, a z drugiej po prostu mądra, tym bardziej, że pojawiają się tu ważkie wątki religijne i etyczne.

Streszczając początkową sytuację – mamy dość odległą przyszłość, Ziemia się przeludnia i nęka ją bieda a ludzkość kolonizuje inne planety. Na większości z nich szerzy się zaraza. Jedyną wolną od epidemii planetą jest tytułowa Trawa. Jej powierzchnię pokrywa w większości wielokolorowa preria, a zamieszkujący ją ludzie prowadzą prosty, archaiczny jak na ziemskie standardy tryb życia, mocno uregulowany przez tajemnicze obrzędy związane z polowaniami na lokalne rasy zwierząt. By zbadać przyczynę odporności Trawian na zarazę, na planetę przylatuje misja z Ziemi. Jej trzon stanowi rodzina Yrarierów – małżeństwo z dwójką dorastających dzieci. Tu rozpoczyna się kilka wątków: poszukiwanie rozwiązania zagadki biologicznej, jaką jest zaraza, pikantne i zawiłe perypetie rodzinne Yrarierów oraz odkrywanie przez nich planety, której przyroda i kultura okazują się zawierać mroczne tajemnice.

Główna bohaterka – Marjorie Yrarier, matka wspomnianej rodziny – jest postacią wybitnie sympatyczną. Sprawia, co prawda, wrażenie chłodnej i zasadniczej, nie jest też szczególnie miła względem męża i córki, ale to w jej głowie czytelnik siedzi cały czas i dzięki temu wie, że ma ona poważne powody, by się tak zachowywać. Poza tym Marjorie jest jednak niemal ideałem – inteligentna, mająca niebanalne przemyślenia, wrażliwa społecznie, a także, mimo oschłości, przywiązana do rodziny i wierna. Jest też uduchowiona – swoją wiarę, starokatolicyzm (przeciwstawiony w powieści bardziej rozpowszechnionej, fanatycznej wierze w tzw. Świętość) – traktuje poważnie, nierzadko wątpiąc w jej prawdy, ale starając się wcielać je w życie.

Przejdę teraz do zakończenia powieści, które, jak wspomniałam, dziwnie mi się kojarzy. W tym celu muszę jednak wstawić

[SPOILER WĄTKU RODZINNEGO!]

W miarę rozwoju akcji Marjorie przechodzi przemianę duchową. Częściowo traci religijność, zaczyna się odsuwać od męża (fakt, ma ku temu powody), a w finale zakochuje się w jednym z mieszkańców Trawy (przy czym nie jest to człowiek, a przedstawiciel lokalnej hiperinteligentnej rasy zwierzęcej) i zostawiając rodzinę, ucieka z nim w Kosmos.

Teoretycznie jest to zakończenie rodem z taniego romansidła. Oto bohaterka uwolniła się od patałacha, który nie pozwalał jej się samorealizować, spotkała prawdziwą miłość i robi teraz coś wspaniałego i szalonego, co w poprzednim układzie nie byłoby możliwe. Sam optymizm, sam miód i totalna sztampa. Podobnie z wątkiem religijnym. Trudno w tym temacie o bardziej upraszczające sprawę rozwiązanie od tego, w którym bohater wychodzi z pozycji religijnie ortodoksyjnych, ale w toku opowieści odkrywa Relatywizm a wraz z nim prawdziwą Mądrość i/lub prawdziwe Szczęście, po czym oczywiście ortodoksyjny być przestaje. W podobny sposób zbudowane były naiwne, socjalistyczne powieści dla młodzieży typu Czas Abrahama Siesickiej czy powieści Aleksandra Minkowskiego, gdzie bohaterowie odkrywają socjalizm, po czym wszystko w ich życiu nagle staje się piękne i zrozumiałe, bez jakichkolwiek niuansów czy argumentów przeciw.

Zakończenie Trawy można by zatem uznać za podwójnie głupiutki – romansowo i religijnie – cukierkowy happy end. Wydaje mi się jednak, że fabuła tej powieści zawiera wiele sygnałów, że jest dokładnie odwrotnie: jej zakończenie jest niejednoznaczne i fabularnie dobre, ale bardzo niepokojące, a nawet zapowiadające tragedię.

Pierwszy sygnał, że nie mamy do czynienia z happy endem, to fakt, że wyprawa, na którą wyrusza Marjorie, wydaje się być z góry nastawiona na katastrofę. Jej celem ma być jakieś mętne „wykorzystanie potencjału ludzkości” i wywołanie jakiejś niedookreślonej „zmiany”. Tłumacząc to w pożegnalnym liście do rodziny, Marjorie sprawia wrażenie, jakby sama nie do końca wiedziała, o co jej chodzi. Nie wie też, jak chciałaby ten cel osiągnąć, poza tym, że wyruszy gdzieś na chybił trafił w kosmos. Jedyne, co wie, to to, że może się nie udać: „Nikt nie wie, czy dokądś dotrzemy ani czy wrócimy. Jeżeli nie, w końcu uda się komuś innemu. Jest nas tak dużo, że możemy próbować aż do skutku.”¹ Planu uwzględniającego jakiekolwiek pozytywne rozwiązanie dla niej jako jednostki – brak.

Drugim powodem do niepokoju co do zakończenia jest konstrukcja psychiczna bohaterki. Trudno mi uwierzyć, że osoba tak wrażliwa, skłonna do melancholii i samooskarżania, jak Marjorie (sporo miejsca w książce zajmują jej dywagacje, czy popełniła już jakiś grzech, czy jeszcze nie), nie zaczęłaby z czasem odczuwać wyrzutów sumienia, że porzuciła rodzinę. Sprawę komplikuje fakt, że odchodząc, Marjorie pozbawia się jednocześnie dotychczasowego sposobu radzenia sobie z sumieniem, czyli spowiedzi. Jak ważna była dla niej ta praktyka, świadczy to, że nawet w misji na Trawę towarzyszył jej spowiednik – ksiądz Sandoval. Świadomość popełnienia wyjątkowo ciężkiej przewiny, połączona ze skłonnością do rozpamiętywania i brakiem duchowego wsparcia z zewnątrz wydają się zapowiadać sytuację, w której bohaterka po prostu się załamie.

Trzeci problem to nowy „ukochany” Marjorie, z którym udaje się ona w podróż. Rasa, do której należy ów hiperinteligentny zwierzak - „lisy” - jest w książce przedstawiana raczej jako „dobra”, uzdolniona do wzniosłych przemyśleń i pomocna ludziom. W walce z wrogami „lisy” są jednak silne i bezwzględne, a ich moralność jest inna od ludzkiej i w sumie niewiele o niej wiemy. W opisach czegoś, co można by nazwać czułością czy bliskością fizyczną „lisa” i Marjorie, ciągle pojawiają się wzmianki kojarzące się z agresją – często jest mowa o szczękach, pazurach i o tym, jaki to „lis” jest „groźny”. Sposób, w jaki „lis” komunikuje się z ukochaną, nosi z kolei znamiona psychicznej manipulacji – podczas ich telepatycznych rozmów Marjorie traci świadomość, doznaje psychodelicznych wizji, zmienia dotychczasowy sposób myślenia i postępowania, a wreszcie – dość szybko przyrzeka „lisowi” całkowite oddanie i towarzyszenie mu, gdziekolwiek się znajdzie. Trochę to wszystko jest alarmujące.

Romantyczne przyzwyczajenie i znajomość uroczych baśni typu Niekończąca się opowieść kazałoby może w tym momencie uwierzyć, że kosmiczny zwierzak ma jednak szlachetne intencje i cokolwiek się nie stanie, będzie dobry dla Marjorie. Takiemu podejściu przeczy jednak kontekst naukowy. Trawa w swojej warstwie science zawiera sporo odniesień do teorii ewolucji. Potoczne rozumienie ewolucji, od czasu ukazania się Samolubnego genu (5 lat przed publikacją Trawy), jest, o ile się orientuję, mocno zdominowane przez sposób myślenia Richarda Dawkinsa. Tym, co najbardziej zapadło mi w pamięć podczas lektury Samolubnego genu, był paskudny, wręcz oszczerczy i zniechęcający do przyrody sposób mówienia o zwierzętach. Dawkins, marginalizując znaczenie pozytywnych instynktów stadnych, empatii czy zwyczajnego przywiązania, przedstawia zwierzęta jako maszyny bezwzględnie realizujące swój plan reprodukcyjny – lub też analogiczny plan żerujących na nich pasożytów. Po przeczytaniu długo nie mogłam się pozbyć brzydkich podejrzeń, że kot, który łasi się do mnie pyszczkiem, na pewno robi to wyłącznie dlatego, że wymuszają to na nim mikroby, które dzięki jego łaszeniu mogą zainfekować także mnie.

To niespecjalnie nastraja do bycia spokojnym o los Marjorie podczas wyprawy z „lisem”. W świetle teorii Dawkinsa nie ma powodu, by przypuszczać, że okaże się on czułym miśkiem z bajki. Pewnie raczej utrzyma dobre stosunki z Marjorie tak długo, jak będzie mu ona w jakiś (nieokreślony w powieści) sposób przydatna, a gdy zmieni się genetyczna koniunktura, może równie dobrze porzucić ją w kosmicznej przestrzeni lub nawet zrobić nieco mniej czuły użytek ze swoich zdolności manipulacyjnych, szczęk, pazurów i „groźności”.

Taka jest zatem moja interpretacja zakończenia Trawy. Teraz kolej na moje dziwne skojarzenia intertekstualne. Przychodzą mi do głowy dwa utwory, które kończą się podobnie.

Pierwszy to Śluby panieńskie Fredry: w ich finale na zewnątrz wszystko niby kończy się dobrze, wszyscy się pogodzili i odbywają się dwie piękne ceremonie zaślubin, jednak możemy się spodziewać, że pożycie małżeńskie niewinnej, nierealistycznie patrzącej na świat Anieli i nadpobudliwego, nieodpowiedzialnego kobieciarza Gustawa przerodzi się w dalszej perspektywie w matrymonialną męczarnię. (Strasznie mi głupio, ale kompletnie nie pamiętam, komu ukradłam pomysł na taką właśnie interpretację tej sztuki.)

Drugi to, hmm, odcinek South Parku pt. Free Willzyx. Bohaterowie oglądają w nim orkę w morskim parku rozrywki. Ta nagle zaczyna do nich mówić (tak naprawdę głos podkłada dla żartu jeden z pracowników parku). Przedstawia się jako Willzyx, twierdzi, że pochodzi z Księżyca i że koniecznie musi nań wrócić, gdyż pozostanie na Ziemi grozi jej śmiercią. Prosi chłopaków o pomoc. Ci, wzruszeni opowieścią, podejmują się przeróżnych dziwnych i raczej nielegalnych środków, by przetransportować Willzyxa do ojczyzny. W końcu z pomocą przychodzi meksykańska agencja kosmiczna (!) i wśród aplauzu chłopaków z South Parku, Meksykanów i działaczy ekologiczncyh, orka zostaje wystrzelona na Księżyc, wzruszająco pożegnana przez Kyle'a, który cieszy się, że Willzyx już wkrótce zobaczy się z rodziną. Chwilę później widzimy z bliska powierzchnię Księżyca, gdzie wśród kraterów, w całkowitej ciszy, leży nieruchomo martwa orka.

I właśnie w podobny sposób, niestety, wyobrażam sobie niedopowiedziane zakończenie historii Marjorie. Motyw z romansem i kosmiczną podróżą pozornie budzi entuzjazm, ale można się spodziewać, że w nieco dalszej perspektywie bohaterkę czeka nawet jeśli nie szybka śmierć, to strach, brak jakiegokolwiek oparcia, ryzyko przeróżnych niebezpieczeństw (również ze strony ukochanego „lisa”) i piekło zgotowane przez jej własną, skomplikowaną psychikę w obcej, zimnej i cichej scenerii kosmosu. W tej interpretacji Tepper zyskuje punkt za dobre rozegranie zakończenia (jednak nie jest ono tanio romansowe), ale jeśli chodzi o samą bohaterkę, to strasznie baby szkoda.

1Tepper, Sheri S. 2015. Trawa. Warszawa: Wydawnictwo MAG, 486.

P.S. Dziękuję za wszystkie dotychczasowe pozytywne (a także te pożytecznie marudne) sygnały, jakie dostałam w związku z moim zaistnieniem w blogosferze! :)